از آغاز تاریخ فعالیت های علمی تاکنون، مشاهده متداول ترین روش برای جمع آوری اطلاعات و داده ها بوده است. مشاهده ممکن است به منظور جمع آوری اطلاعات درباره متغیرهای عینی و یا امور مادی مورد استفاده قرار گیرد. به عنوان مثال پژوهشگری ممکن است به جمع آوری اطلاعاتی درباره مشخصات فیزیکی یک مدرسه بپردازد. اطلاعات مورد نیاز او ممکن است شامل موارد زیر باشد: تعداد اتاق های درس، تناسب کلاس های درس یا عده دانش آموزان، گنجایش فضای آموزشی امکانات و تجهیزات آموزشی مدرسه مانند: کتابخانه، آزمایشگاه و کارگاه زمین، ورزش و مانند اینها. به دست آوردن اطلاعات دقیق و عینی در این موارد مستلزم استفاده از فرم های اطلاعاتی خاصی است. فرم های اطلاعاتی ممکن است به صورت فهرست داده ها و یا چک لیستی تنظیم شوند که مشاهده کننده اطلاعاتی را که از طریق مشاهده مستقیم به دست می آورد در آنها ثبت می کند. چک لیست معمولاً شامل فهرستی از پرسش هاست که پاسخ مثبت و یا منفی به هر پرسش با گذاشتن علامت (+) و یا (-) یا با کلمه «آری» و یا «نه» مشخص می شود. در اینجا نمونه ای از یک چک لیست که برای جمع آوری اطلاعات درباره مشخصات فیزیکی مدرسه تهیه شده است ارایه می شود است.

در این گونه مشاهدات، پژوهشگر با توجه به هدف تحقیق، پیش از شروع به مشاهده، ابزار لازم برای جمع آوری و ثبت اطلاعات را تهیه و پس از مشاهده مستقیم، اطلاعات را در آن ثبت می کند. هنگامی که اطلاعات مورد نظر نمونه هایی از امور عینی و فیزیکی هستند انجام دادن مشاهده و به دست آوردن اطلاعات چندان دشوار نیست اما زمانی که فرایند پژوهش مستلزم مشاهده انسان و رفتار اوست، روش مطالعه و جمع آوری اطلاعات به مراتب پیچیده تر و دشوارتر می شود.

مشاهده رفتار. مشاهده رفتار مستلزم ادراک دقیق و روشنی از رفتار مورد مشاهده در یک موقعیت خاص است. پیداست که درک کامل رفتار و شرایط و موقعیت حاکم بر آن کار دشوار و پیچیده ای است. مشاهده گر باید بتواند رفتار فرد مورد مشاهده و عواملی که زیربنای رفتار او را تشکیل می دهند و سبب هیجان ها و واکنش های وی می شوند به دقت مشاهده و مشاهدات خود را به گونه ای عینی ثبت کند. توانایی پژوهشگر برای شناخت عواملی که رفتار را ایجاد می کند توصیف دقیق رفتار مشاهده شده ثبت مشهودات و تعبیر و تفسیر عینی آنها در فرایند مشاهده امری اساسی است.

رفتار آدمی را می توان به پرده ای پر نقش و نگار که دارای ابهام و پیچیدگی است تشبیه کرد. مشاهده کننده باید بکوشد آنچه را که می خواهد از رفتار شخص ادراک کند، در میان انبوهی از پیچیدگی ها به روشنی دریابد. بنابراین مشاهده دقیق بدون تلاش منظم و مبتنی بر یک طرح نظامدار امکان پذیر نیست. مشاهده باید بر اساس طرحی از پیش تدوین شده در موارد مختلف انجام گیرد تا با جمع آوری اطلاعات دقیق و عینی و کنار هم گذاشتن آنها تصویری روشن از رفتار آزمودنی به دست آید.